Яљты кўњелле шаѓир / Тамара ЃЄНИЕВА / 21.02.08
Драматург бит ул шаѓир тўгел, тип икелєнер, бєлки, кемдер. Шаѓир ул. Ѓємєлдє, драматургтарџы антик замандарџа шаѓир тип йїрїткєндєр. Мин дє быныњ менєн килешєм. Бигерєк тє драматург Флорид Бўлєков хаљында ћўџ барѓанда, уны шулай тип атауџан ћис тартынмайым. Иќ киткес ихлас, кешелекле ћєм драматик хис-тойѓоло єџиптењ ћєр єќєре уныњ нескє кўњелле лирик булыуы хаљында љысљырып єйтеп тора. Сєхнєлєге геройџарыныњ жанр талап иткєн бєрелештєр ваљытында ўџ-ўџен тотошо, тотљан љиблаларыныњ офољтары авторџыњ кўњел даирєће кињлеге хаљында ћїйлємєйме ни?! ...Сєйер, ўтє сєйер кўренде ул мињє тєўге осор, 80-се йылдарџа "Ленинсы" - "Ленинец" гєзитендє эшлєп йїрїгєн саѓыбыџџа. Бер тїрлї текєрєк, бер аџ шаяныраљ, ниндєйџер дєрєжєлє ўџ ћўџлерєк коллектив тупланѓан ине ул саљта йєштєр гєзитендє. Галина Карпусь, Айрат Еникеев, Гўзєл Агишева, Виктор Скворцов, Рушан Кирєев, Алик Шакиров кеўек шєп журналистар эшлєне унда. Шуљ, битарафћыџ кешелєр. Є Флорид Бўлєков... Тєў љарашља бик баќалљы, ашыѓып бармаќ, аџ ћўџле булыуы арљаћында сєйер кеўек кўренгєндер мињє. Нимє уйлаѓанын белермен тимє. Єммє... Командировкаларѓа йїрїп љайтљандан ћуњ яџѓан мєљєлєлєрен уљыћањ, уныњ темпераментлы, уйсан кеше булыуы асыла ла љуя. Є бит ниндєй аналитик мєљєлєлєр яџа ине журналист Флорид Бўлєков! Ни рєўешле битарафћыџлыљ, йєн єсенеўе бар ине уларџа! Ћуњынаныраљ беленеўенсє, сыѓышы менєн Мишкє районыныњ Оло Шаџы ауылынан икєн. Журналистикаѓа килер алдынан џур хеџмєт юлы ўткєн. Тїџїлїштє, мєктєптє эшлєгєн, райондыњ мєџєниєт йортонда оркестр етєксеће, баянсы булѓан. Мишкє районыныњ бейеўселєр ансамблен ойошторорѓа, шул коллектив менєн Бїтє Рєсєй, Бїтє Союз конкурстарында љатнашып дан яуларѓа, музыкант булараљ, кїйџєр яџырѓа ла їлгїргєн. Ћалдат итеге кейеп, стройбатта, Манѓышлаљтыњ љот осљос климаты шарттарында Карагир руднигында уран љаџырѓа ла тура килгєн. Ћалдаттан љайтљас, Флорид ситтєн тороп Бїрї педагогия институтын тамамлай. 1973 йылдан ўџен журналистикаѓа баѓышлай. Є беџ осрашљанда республиканыњ їлкє гєзите "Ленинсы" - "Ленинец"ља саљыртып алынѓан була. Єммє ѓаилєће Мишкєлє йєшєй. Уйсан булмай, ниндєй булћын шундай шарттарџа йєшєгєн ир-егет?! Мињє гєзиттєн китергє тура килде, Башљортостан радиоћына барып сумдым. Шулай тим, сїнки радио мине тотошлайы менєн єсир итте ћєм гєзит мїхите офољтар артына кўскєндєй булды. Флорид Бўлєковты ла юѓалттым. Ишембайѓа ўџ хєбєрсе булып китте, тинелєр. Ѓаилєњ менєн йєшєрлек урыныњ булмаѓас, Їфїлє маљтаулы журналист, ятаљ асарбаѓы булып кўпме йїрїргє була? Бер заман... Стєрлетамаљ, Салауат театрџары гастролдєргє Флорид Бўлєковтыњ пьесалары менєн килє башламаћынмы! Стєрлетамаљ дєўлєт драма театры - "Медовый месяц", Салауат башљорт драма театры "Љанатланып ос ћин, толпарым!" спектаклдєрен Їфї тамашасыларына ла кўрћєтеп, театр ћїйїўселєрџе тањ љалдырџы. Бына ћињє шым, аџ ћўџле Бўлєков! 80 - 90 йылдарџа Ф. Бўлєковтыњ шымарѓан, егєрле љєлєме бер-бер артлы яњынан-яњы драма єќєрџєре яџып, башљорт театр сєнѓєтенењ айырылѓыћыџ їлїшїнє єўерелде. Нимє хаљында ине ћуњ уныњ єќєрџєре? Нимєлєрџе ярата, ниџєр їсїн ћыџлана, кўњелебеџџењ љайћы љылдарын тартып љарарѓа ниєт итє ине драматург?.. Нисек єйтергє... Уныњ сєхнє єќєрџєре беџџењ хаљта ине. Љєџимге тормоштоњ кўсермєће тўгел, є бер ваљытта ла тормошта булмаѓан, єммє булыуы ихтимал хєл-ваљиѓалар эсендєге характерџар бєрелеше, кемдењ кемлеген асып ћалыусы мєлдєрџєге киќкен интрига барышында асыљланѓан психологик кисерештєр, бєндєнењ нимєнелер, єйтєйек, яуызлыљ йєки изгелек юлын ћайлауџаѓы хис-тойѓолары, љылыљтары љыџыљтыра икєн єџипте. Ана шул, сират кўпере кеўек нескє љылдай баќмаѓа љуя ул геройџарын ћєм, интрига тип аталѓан ћынау аша ўткєреп, тамашасы алдына сыѓара. Юљ, берєўгє лє мїћїр ћуљмай автор, уйланырѓа ѓына саљыра кеўек: хєл бына ошолайыраљ, ўџегеџ баћалаѓыџ, йєнєће. Рєсєйџењ, туѓандаш илдєрџењ байтаљ сєхнєлєрендє барѓан классик єќєре бар Флорид Бўлєковтыњ. Уныњ бер варианты "Ћїйєћењме, ћїймєйћењме?" тип атала. Ћуњѓыћын драматург "Изге ѓємєл" тип исемлєй. Дўрт кенє кеше сыѓа сєхнєгє. Љарт менєн љарсыљ ћєм уларџыњ йєшлеге - Абдулла менєн Фатима. Нєљ ошо ике кеше - йємѓиєттењ тїп берџємлеген тєшкил итеўсе ир менєн љатындыњ килеп тыуѓан хєл ћєм йєшєў барышындаѓы мїнєсєбєттєре аша ѓына ла драматург шаѓирєнє фєлсєфє, шаѓирџарса ћаѓыш ћєм ћыџланыуџарѓа єйџєй. Миллєт трагедияћын, ѓаилє мелодрамаћын ћєм ватан фажиѓєћен ћўрєтлєй Ф. Бўлєков. Сыџамлы, егєрле љатындыњ ћыџланыуџарын кўреп, тамашасы ўџен, йє булмаћа єсєћен танып тетрєнє. Йїк аты сўрєтендє йєшєп љартайѓан, Ватанды яљлап љорал тотљан Абдулланыњ ѓўмер буйы љатыныныњ битендєге мињен дє кўрергє форсат тапмауы, "яратам" тигєн мїљєддєс ћўџџе єйтеўџєн тартынып йєшєўе, мал артынан љыуып та етешћеџлеккє дусар булыуы - беџгє, ХХ быуат кешелєренє, таныш тўгелдер шул! "Љыпсаљ љиссаћы"н мин оџаљ яџџым", - тип єйткєйне ул бер интервьюћында. Был ниндєйџер кимєлдє документаллеккє нигеџлєнгєн єќєр. Уны Милли йєштєр театрында Азат Нєџерѓолов сєхнєлєштергєйне. Башљорт халљыныњ йыћан љаршыћындаѓы урынын, уныњ рухиєтенењ, мєњгелек тигєн ањ етмєќлек дєўмєлдєр эсендєге љаџаныштарын, милли менталитеттыњ ћыџландырѓыс художестволы ћынланышын, рухи љиммєттєрџењ бєхет кенє тўгел, бєхетћеџлектєргє лє юлыљтырыуын да иќебеџгє тїшїрє был єќєр. Ниндєйџер серле, тик халљыбыџѓа ѓына билдєле, уны йєшєтеўсе ћєм баљыйлыљ єйлєнешенєн ысљынмаќља булышлыљ итеўсе кодты эџлєгєн тїќлї автор ћєм уныњ геройџары. "Саљ-Суљ" мифы мїѓжизєћенє таяна пьессаћында Ф. Бўлєков ћєм беџ бєлєкєй саљта їлєсєйџєребеџџењ йырауынан ишетеп белгєн, єкиєт тип љабул иткєн бєйеттењ ни рєўешле тєрєн сїњгїлдєре барлыѓына иѓтибарыбыџџы йўнєлтє. Тертлєтеп, айнытып ебєрє. Флорид Бўлєковты мин љатын-љыџ психологияћын белеўсе оќта тип атар инем. Эйе, љатын-љыџ образын тыуџырыу єџєбиєттє яњы кўренеш тўгел. Єммє ир-ат ижадсылар љатын-љыџџы шєхси идеалына яраљлаштырып, ўџџєре кўрергє телєгєн сифаттар аша ћўрєтлєўсєн. Ниндєйџер љєнєѓєтћеџлек љала бындай образ менєн танышљандан ћуњ. Ф. Бўлєков єќєрџєрендєге героинялар ићє ћєр ваљыт яљты тойѓолар уята. "Донъяныњ бїтє єшєкелеге - љатын-љыџ бєйелћеџлегенєн", тип љараусылар кўп. Є љатын-љыџџыњ љайћы саљта теге йєки был иманћыџлыљља барып етеўенењ сєбєбен эџлєўсе ижадсы Флорид Бўлєков замана єхлєљћеџлеген героиняларына япћармай, кирећенсє, нєљ аяућыџ мїнєсєбєттєрџењ љатын-љыџ яџмышын фажиѓєлєргє дусар итеўенє ишара яћай. Юѓићє, сабыйына йєн биргєс тє уны бала табыу йортонда љалдырып киткєн Розаѓа љарата тамашасыла нєфрєт кенє тыуыр џа љуйыр ине бит. "Шырау" спектаклен љараѓан кешелєрџє ул йєллєў тойѓоћон да уята. Љатын-љыџ ўџенєн-ўџе буйѓа уџмай, тыуасаљ баланыњ яџмышы їсїн ир менєн љатын берџєй яуаплы, тимєксе драматург. Ѓїмўмєн, Ф. Бўлєков пьесаларындаѓы оќталыљ хаљында ла оџаљ итеп ћїйлєргє булыр ине. Жанр талап иткєн оќталыљты єйтєм. Шул уљ "Шырау" пьесаћын уљып љына ла драматургия мєктєбен ўтергє мїмкин. Ћєр деталь, реплика "уйнай" бында; ћєр хєрєкєт ћєм љыланыштыњ нигеџџєре бар; ћєр єйтелгєн яњылыљ љоро мєѓлўмєт кенє тўгел, ул мотлаљ аљланасаљ; геройџар телмєре ярым ишаралы, бер љатлы булып кўренгєн фекерџєр тєрєн мєѓєнєгє эйє. Ошо ћєм башља алымдар уљыусы йєки тамашасыны шомландыра, серџењ асылына тїшїнїргє єйџєй. Шундай жанр инде ул драматургия - ымћындыра. Талаптары ўтє консерватив, уларџы инљар иттењме, уњышћыџлыѓыњды кїт тє тор... Пьесалаѓы сумаџанды ѓына алайыљ. Ул иќке сумаџан спектакль буйы яљында ѓына "йїрїй". Сер тїйнєй белеўсе автор уны тїрлїсє уйната ћєм сумаџан, ана асыла, бына асыла тигєндє генє, йєнє артљы планѓа кўсерелє килє. Инде лє асылѓас... фотоћўрєт кенє килеп сыѓа. Эйе, был да єсє образыныњ ни рєўешле ѓєзиз булыуына ишара, Марстыњ ирлеген иќбат итерлек ваљиѓаны барлыљља килтереўсе кўренеш. Є бит Марс, унда ошо спектаклдє љатнашыусыларџыњ ћєммєћенє лє љаѓылышлы, уларџыњ проблемаћын хєл итєсєк єйбер бар, тигєйне. Ана шулай сер йома, ана шулай драматургик сюжет љора Ф. Бўлєков. Иќке сумаџанда, баљћањ, фотонан тыш, бер хат та ћаљлана икєн... Йєнє бер деталь, дїрїќїрєге, пьесаныњ тїп сюжет ћыџыѓын тєшкил итеўсе ябай ѓына бер ѓєлємєт - шырауџы єйтєм. Йє инде, тапљас таба бит ижадсы! Ѓаилє именлегенє янаусы љурљыныстыњ ошондай џа образлы саѓылышына ћољланмау мїмкин тўгел! Тїрлї-тїрлї функция ўтєй єле ул был шырау ѓєлємєте. Йїрєккє барып љаџала, бармаљља инє, баљћањ, љасандыр, бала саљта "Бєхетлегє!" тип сойорѓотолѓан ћєм, башља тїшїп љуймаћын, тип унан љасыуџары сєбєпле, кўккє сумѓан таяљтыњ ана шул бєхеттєн љасыуџыњ хуп кўрелеўе їсїн ваљыт-ваљыт ўс алыуы ла икєн. Эйе, "Современная драматургия" журналы Ф. Бўлєков хаљында љасандыр "ул драматург булып тыуѓан", тип яџѓайны. Был ысынлап та шулай. Уныњ "Атылѓан їйїр", "Љанатланып ос ћин, толпарым!", "Ћїйєћењме, ћїймєйћењме?", "Єбейџєргє ни етмєй?" ("Эх, кўгєрсенкєйџєрем..."), "Онотолѓан доѓа", "Камикадзе", "Мїхєббєт исемлеге", "Љыџџар нишлєп илай?", "Таштуѓай", "Шайморатов - генерал", "Бибинур, аћ, Бибинур!" ћєм Башљортостан, Татарстан республикалары, Рєсєй, туѓандаш илдєр сєхнєлєрендє љуйылѓан башља спектаклдєре ХХ - ХХI быуат театр сєнѓєтенењ айырылѓыћыџ їлїшїнє єўерелде. Башљорт менталитетлы геройџар кўпме тамашасыныњ зауыѓына йоѓонто яћаны, єџєбиєтебеџџе лє иркен кињлектєргє сыѓарџы. "Онотолѓан доѓа" їсїн драматургка Салауат Юлаев исемендєге дєўлєт премияћы тапшырылды, "Бибинур, аћ, Бибинур!" ићє Рєсєйџењ дєўлєт премияћын яуланы. Йєнє бер бейеклектењ нигеџ ташын ћалыуѓа їлгєште Ф. Бўлєков. Ул башљорт телендєге тєўге телесериалдыњ сценарийын яџџы. Башљортостан телевидениећы "Ай љыџы"н кўрћєткєндє халыљ, бїтє эшен ташлап, зєњгєр экрандарѓа љапланды. Ўџєк телевидениеныњ атыш-љыйралышлы сериалдарынан єџєплелеге, идеалдар яљтылыѓы, беџгє генє таныш хєл-ваљиѓалар хаљында бєйєн итеўе менєн айырылып тора ул "Ай љыџы". Бында ла автор ўџ идеалдарына тоѓро. Љатын-љыџ яџмышын, уныњ рухи кїсїн ћўрєтлєй, уѓа ћољлана, йєллєй. Йєллєў тигєндєн... Асылда, љатын-љыџџы йєллєў урыќ менталитетына хасыраљ кўренеш. "Люблю" тигєн ћўџџе элегерєк урыќтар "жалею" тип єйткєн бит. Беџџє љатын-љыџџы, нишлєптер, ѓаилєлє йїк аты итеп ўќтерєлєр. Утын єџерлєў, бесєн сабыу, ер љаџыу, тиџєк таџартыу эштєрен башљармаћа, ялљау тип ћанала. Ундай эште эшлєп ўќкєн љыџџар ћуњынан бер тїрлї љырыќыраљ та була. Шуѓалыр, бєлки, башљорт егеттєре наџлыраљ холољло бўтєн миллєт љыџџарына йєбешеп бара. Хєйер, быныћы ћўџ ыњѓайы ѓына. Є шулай џа драматургтыњ ћєр бер єќєрендє тиерлек ћынланыш алѓан яљлаућыџ, фажиѓєле яџмышлы љатын-љыџ образдары ла нєљ шул хаљта ћїйлєй тўгелме? Єџєбиєт тарих фєне лє, соцобес та тўгел. Ул миллєт проблемаларын художестволы образдар аша кўтєреп сыљљанда ла уларџы хєл итеў юлдарын асып ћалмай, беџџењ ўџебеџџе уйланырѓа мєжбўр итеўе менєн љєџерле. "Эх, кўгєрсенкєйџєрем..."дє замананыњ социаль хєленењ ни рєўешле булыуын, мєќєлєн, драматург оќта новеллистикаѓа љора. Спектакль барышында љарттар йортонда йєшєргє мєжбўр булѓан љарсыљтарџыњ тотош яџмышы асыла ћєм аџаѓында тамашасы катарсис - тетрєнеў кисерє. Ѓїмўмєн, ана шундай катарсисља еткерє белеў - Ф. Бўлєков-драматургтыњ ињ џур ћєлєте лє ул, минењсє. Уныњ спектаклдєренєн вайымћыџ сыѓып китмєйџєр. Уйѓа ћала был єќєрџєр, тетрєнеў аша ћыѓымталар яћата. Театр сєнѓєтенењ тїп бурысы ла шул бит инде. Флорид Бўлєков - бєхетле кеше. Бынамын тигєн ѓаилєће, тєртипле, итєѓєтле љатыны Светлана, љыџы Айгїл, улы Рєсўл, ейєндєре бар. Ўџе ићє - рухлы, талантлы, егєрле ижадсы. Туљтаућыџ эџлєнє, ћєр кїн ниндєйџер эш їќтїндє ѓўмер кисерє. Ўџе ћайлаѓан яџмыш. Яљты кўњелле шаѓир ул Флорид Бўлєков.
Тамара ЃЄНИЕВА, шаѓирє.
ЕЩЕ:
Танылѓан драматург Флорид Бўлєковтыњ "Эх, кўгєрсенкєйџєрем!.." ћєм "Ћїйєћењме, ћїймєйћењме?.." тигєн сєхнє єќєрџєре БР-џыњ атљаџанѓан артисы Азат Йыћаншин режиссураћында ўџенењ сюжеты ћєм мотивы буйынса тулы бер диптих булып тора.
Источник: http://bashgazet.ru/bash/brubrik/madaniat/9406.html |
